ماه محرم، به‌ویژه روز عاشورا، یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های مذهبی در جهان اسلام است. در این ایام، مسلمانان با آیین‌های گوناگون به یاد مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش می‌افتند.
این آیین‌ها، بازتابی از فرهنگ، تاریخ و باورهای مردم هر منطقه‌اند. در این مقاله، به بررسی آیین‌های عزاداری محرم در ایران و کشورهای مختلف جهان می‌پردازیم و نشان می‌دهیم چگونه فرهنگ‌ها، با حفظ پیام عاشورا، آن را به شیوه‌ای بومی و خاص خود گرامی می‌دارند.
تاریخچه عزاداری محرم در ایران
از آل‌بویه تا آیین‌های معاصر
نخستین مراسم رسمی عزاداری در ایران به دوران آل‌بویه بازمی‌گردد. معزالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری، دستور برگزاری مراسم عاشورا را صادر کرد. در دوره صفویه، این آیین‌ها گسترش یافتند و به شکل دسته‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی و تعزیه‌خوانی درآمدند. از آن زمان تاکنون، محرم بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ ایرانی شده است.
آیین‌های عزاداری محرم در شهرهای مختلف ایران
تنوعی از سنت‌های بومی با ریشه‌های عمیق مذهبی
نخل‌گردانی – یزد
نخل، سازه‌ای چوبی و عظیم است که نماد تابوت امام حسین (ع) به شمار می‌رود. در روز عاشورا، این سازه با شکوه خاصی بر دوش مردم حمل می‌شود و فضای شهر را به صحنه‌ای از حماسه و اندوه تبدیل می‌کند.
طشت‌گذاری – اردبیل
این آیین کهن، یادآور سقایت امام حسین (ع) برای سپاه حر است. طشت‌هایی پر از آب در حسینیه‌ها قرار می‌گیرند و مردم با احترام از آن‌ها تبرک می‌جویند. این مراسم از روزهای پایانی ذی‌الحجه آغاز می‌شود.
گل‌مالی – لرستان
در این آیین، عزاداران خود را با گل می‌پوشانند تا همدردی با خاک کربلا را نشان دهند. این مراسم در صبح عاشورا برگزار می‌شود و جلوه‌ای خاص دارد.
بیل‌زنی – خوسف (خراسان جنوبی)مردان با بیل‌هایی در دست، در صفوف منظم حرکت می‌کنند. این آیین نماد آمادگی برای خدمت به امام حسین (ع) است و با نوای خاصی همراه است.
چغچغه‌زنی – خراسان شمالی
در این آیین، عزاداران با چوب‌هایی کوچک به هم می‌کوبند و نوایی خاص ایجاد می‌کنند. این مراسم بیشتر در شب‌های تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود.
سنج و دمام – بوشهر
در جنوب ایران، به‌ویژه بوشهر، آیین سنج و دمام با ریتمی خاص و پرشور برگزار می‌شود. این موسیقی آیینی، فضای معنوی خاصی ایجاد می‌کند.
آیین‌های عزاداری محرم در کشورهای اسلامیبازتاب جهانی پیام عاشورا
عراق – کربلا و راهپیمایی اربعین
کربلا در ایام محرم، به‌ویژه اربعین، میزبان میلیون‌ها زائر است. موکب‌ها در مسیر پیاده‌روی، خدمات رایگان مانند غذا، آب و اسکان ارائه می‌دهند. این راهپیمایی، نماد وحدت و عشق به امام حسین (ع) است.
لبنان – ضاحیه جنوبی بیروت
در مناطق شیعه‌نشین، دسته‌های عزاداری با پرچم‌های سیاه و سبز به خیابان‌ها می‌آیند. زیارت عاشورا، سخنرانی‌های مذهبی و نذری دادن از آیین‌های رایج هستند.
هند و پاکستان – علم‌گردانی و تعزیه
در شهرهایی مانند لکنهو و کراچی، آیین‌هایی چون علم‌گردانی، تعزیه‌خوانی، نذر دادن و حرکت‌های نمادین با پای برهنه برگزار می‌شود. این مراسم‌ها با حضور گسترده مردم همراه است.
بحرین – حسینیه‌های سیاه‌پوش
از روز اول محرم، حسینیه‌ها سیاه‌پوش می‌شوند. مراسم روضه‌خوانی، نصب پرچم‌های عاشورایی و دسته‌های عزاداری با شکوه خاصی برگزار می‌شوند.
ترکیه – استانبول و قارص
شیعیان جعفری با پوشیدن پیراهن سفید (نماد کفن) و بستن نوارهای سبز و قرمز، در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند. غذای نذری به نام افشون نیز میان مردم توزیع می‌شود.
نقش آیین‌های عزاداری در حفظ هویت فرهنگی
از انتقال ارزش‌ها تا تقویت همبستگی اجتماعی
آیین‌های عزاداری محرم، علاوه بر جنبه مذهبی، نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی، تقویت همبستگی اجتماعی و انتقال ارزش‌های عاشورایی دارند. این آیین‌ها، نسل به نسل منتقل شده‌اند و همچنان الهام‌بخش مقاومت، ایثار و آزادگی‌اند.
محرم؛ پیوندی جهانی با ریشه‌های محلی
با وجود تفاوت‌های فرهنگی، آیین‌های عزاداری محرم در سراسر جهان بر محور عشق به امام حسین (ع)، مبارزه با ظلم و احیای کرامت انسانی شکل گرفته‌اند. این تنوع، نه‌تنها زیبایی فرهنگی را نشان می‌دهد، بلکه گواهی است بر جهانی بودن پیام عاشورا.
